“ALJİR” romanını yazmaq fikri ilk dəfə necə ortaya çıxdı? Sizi bu mövzuya sövq edən amil nə oldu?
İlk öncə sizi və oxucuları salamlayıram. Belə bir müsahibə üçün təşəkkür edirəm. Mən ixtisasca tarixçiyəm. ALJİR ideyası hələ doğulmamış tarixin hansı səhifəsini işıqlandırmaq daha faydalı olar deyə uzun-uzadı götür-qoy etdim. Əvvəl ADR dövrü haqqında yazmaq istədim (bu fikir hələ də qüvvədədir) sonra saytların birində sürgün olunmuş qadınlar haqqında oxudum. Bu mövzu ədəbiyyatımızda Mehdi Hüseynin “Yeraltı çaylar dənizə axır” romanında keçir. Amma orada da sürgün həyatı o qədər epizodik təsvir olunub ki, sanki yazıçı təffərrüatlardan qaçıb. Təbii ki, bu da yaşadığı dövrün tələblərindən irəli gəlib. Ümumiyyətlə, bizim tariximizin elə qaranlıq nöqtələri var ki, bundan çoxlarının xəbəri yoxdur. Çox tərəddüd etdim, necə yazacağımı uzun-uzadı düşündüm, nəhayət, roman meydana çıxdı. Mənim mətnlər əvvəlcə beynimdə yazılır, sonra sözə qovuşur, romanlaşır, hekayələşir. Elə araşdırmlar, axtarışlar, təhlillər əsnasında bütün skelet quruldu və əmin oldum ki, tarixi romanlar seriyasına elə ALJİR-lə başlamalıyam. Ədəbiyyata hekayə janrı ilə gəlmişəm. 2017-ci ildə hekayələr toplum ATV telekanalının reallaşdırdığı layihə çərçivəsində nəşr olunanda məni məndən xəbərsiz kiçik janrın böyük ustası və Azərbaycanın Çexovu adlandırmışdılar. Hekayələr özü gəlib məni tapır, mənə sadəcə yazıya köçürmək qalır. Lakin zaman gəlib çatanda roman yazmağın labüdlüyünü hiss etdim. Bu işdə də yenə hekayə yazmaq bacarığım köməyimə çatdı. Ənənəvi roman təhkiyəsindən kənar bir mətn: hekayələr toplusu meydana çıxdı. Mütaliə edərkən, yəqin ki, siz də müşahidə etdiniz ki, romanda hər kəsin bir hekayəsi var və roman bu hekayələrdən hörülüb.
Tarixi roman janrının əhəmiyyəti haqqında nə düşünürsünüz?
Dünya ədəbiyyatında tarixi roman janrının əla ustaları var. Onlardan bəziləri bunu magik realizmə sürükləyərək dəqiq faktların varlığından yayınır, (Amin Malaouf kimi, məsələn) bəziləri isə elə janrı öz çılpaq həqiqəti ilə ifadə edirlər. Buna nümunə olaraq “Müharibə qadın simalı deyil” romanını misal çəkə bilərik. Milli ədəbiyyatımızda bu janr son illər tənəzzül dövrünü keçirir. Orta yaşlı nəsil arasında sorğu aparsaq, “Qılınc və Qələm”, “Xudafərin körpüsü”, “Dumanlı Təbriz” və yaxud “Bakı 1501” romanlarının öz müəlliflərindən və tarixdə baş verən hadisələrdən daha yaxşı yadda qaldığını görərik. Ədəbiyyatın qüvvəsi budur. Biz sözün qüdrəti ilə əlimiz çatmayan zamana gedə bilə və o dövrün insanları ilə tanış ola bilərik. Ona görə çox istərdim ki, bu janrda indiki dövrdə yazıçılarımız əsərlər yazsınlar, iş görsünlər. Həmişə bir məsələni bütün görüşlərdə və tədbirlərdə vurğulayıram: Biz öz həqiqətimizi övladlarımıza deməyi bacarsaydıq, eyni millət bir əsrdə bizi üç dəfə soyqırıma məruz qoymazdı. Qoy gənclik milli şüurdan, məfkurədən və öz dəyərlərindən xəbərdar olsun.
Romanda belə bir cümlə keçir: “Gülnarə öz daxilindəki cəsarətsiz Gülnarədən çox qorxur. Çünki o bilirdi, əslində, bütün qadınlar qorxaqdır”. Bu fikri izah edə bilərsiniz? Doğrudanmı, qadınlar qorxaqdır?
Yazıçı olmaq insanşünas olmaqdır. Bəzən psixologiya üzrə təhsil almış oxucularım hansısa hekayəmdə və ya romanımda rast gəldikləri psixoloji nüansla bağlı soruşur və hansı ədəbiyyatdan yararlandığımla maraqlanırlar. Bəli, əvvəllər qətiyyən bu sahə üzrə mütaliə etməzdim, amma son illər elmi ədəbiyyatı yanımdan ayırmıram. Bu romana başlayanda ciddi şəkildə qadın psixologiyası mütaliə etdim. Xüsusilə, ən ağır formalarda meydana çıxan psixoloji travmalar və onların nəticələri, Yunqun “Ana arxetipi”ndən tutmuş Freydə kimi araşdırdım. Ortaq məxrəc bu idi: Qadın riskləri və təhlükəni sevmir, o, qoruyucu və mühafizəedicidir. Bu da onun analıq fitrətindən qaynaqlanır. Kişinin döyüşkən fitrətinin müqabilində qadın ehtiyatlı və mühafizəkar olmasa, təhlükə anında övladı ortalıqda qalar. Yəni bunu tam qorxaqlıq da adlandırmaq doğru olmazdı, budediyim kimi, fitrətin qabarmasıdır.
Həbs edilən Fərhad həbsxanaya gətirilir. Dustağın sənədləşdirmə işləri aparılır. Dəfələrlə soyundurulur. Bu səhnələr insanı dəhşətə gətirir. Sözügedən təsvirlər təxəyyülünüzün məhsuludur, yoxsa rəallığa əsaslanır?
ALJİR yazılanda bu səhnələri daha yumşaq halda necə ifadə edəcəyimi bilmirdim. Təsəvvür edin ki, saysız təcavüzlər, iyrəncliklər o qədər çox idi ki, onları yazmağa qüvvəm çatmadı. Bütün o təsvirlər faktlar əsasında və mənim təxəyyülümlə yazılıb. Elə 1937-ci il repressiyalarını rus dilində axtarış verməyiniz kifayətdir ki, həmin faktlar fotolarla, videolarla sizin qarşınıza çıxsın. Amma əsəbləri zəif insanlara bunu tövsiyə etmirəm. Çünki həqiqət o qədər ağırdır ki, onları izləmək mümkün deyil. Həmçinin A. Soljenitsının beş min səhifədən çox külliyyatı var, o dövrlə tanış olmaq üçün misilsizdir.
Romanda belə bir cümlə keçir: “Rejim öz balalarını yeyərək ayaqda qalır”. Həbs edilən Gülnarə ömrünü həsr etdiyi ideologiyanın səhv olmasını qəbul edə bilmir. Özünün, Fərhadın hardasa nöqsana yol verdiyini düşünür. Lakin ideologiyaya toz qondura bilmir. Müasir insan ideologiyasından ötrü özünü heçə sayan insan profilinə bir az yad olduğuna görə bu duyğunu izah edə bilərsinizmi?
Mən belə deməzdim. İnsan hansı dövrdə olursa-olsun, hansısa ideologiyaya və ya qrupa aid olur. Son illərdə Yaxın Şərqdə İŞİD terrorunda bunun bariz nümunəsini gördük. Modern insan üstünə bomba bağlayıb minlərlə insanı qanına qəltan etdi. Bu, modern dünyada şovinist buddizmdə Rohinca müsəlmanlarına qarşı qətliamlarda, Yaxın Şərqdə İŞİD bəlasında, Fələstində törədilən dəhşətlərdə və Xocalıda yaramızda qabarır. Bu anlamda modern insan orta əsr insanından yalnız silahları ilə fərqlənir. Onun sivil ideyaları humanist deyil, o daha çox işğalçı və daha çox qan içəndir. Ona görə müasir insana sadəcə güzgü lazımdır, o özünü tanıyacaq. Dünyamızın sivil insana ehtiyacı var. O sivil insan ki, yaşadığımız yeri sülhə qərq edəcək, bərabərliyi deyil, ədaləti bərpa edəcək. Məsələylə o qədər əlaqəli olmasa da, bir nüansı vurğulamaq istəyirəm: İnformasiyanın bolluğu da yoxluğu qədər qoxuncdur. Əgər ALJİR-in qəhrəmanları informasiya yoxluğu ucbatından yanlış yolda idilərsə, müasir insan informasiya çoxluğu ilə çaşqınlıq içindədir. Ona görə Ali Kitabımız dönə-dönə xəbərdarlıq edir: Sənə gətirilən və çatdırılan xəbəri (informasiyanı) dərindən araşdır!
Əsərdə deyirsiniz ki, “Ətrafını sorğulayan insan diktatura rejimli idarəçilikdə ən qorxulu varlıqdır”. Roman qəhrəmanlarının başına gələn hadisələrin səbəbi məhz onların ziyalı olması idi?
Sovet rejimi qurulan kimi bütün sistemlərdə olduğu kimi, köhnələrlə yenilərin mübarizəsi qızışdı. Bu bütün inqilablarda belə olub. Elə götürək Fransa inqilabını, biz kimlərin edamını görmədik. Onlar Robespyeri, Dantonu edam etdilər, Maratı sui-qəsdə məruz qoydular. Kimlər? Elə inqilabın öz maşını onları doğradı. Bu sistem kommunistlərin də içində işə düşdü. Onlar köhnə sistemin bütün üzvlərini aradan götürdülər. Azərbaycanda isə bu işdə fəal olan ermənilər oldu. Təbii ki, müsavat böhtanı da önəmli rol oynadı. 1953-cü ildə minlərlə insana bəraət verildi. Hansı günahlarından? Düşərgədəki qadınların 90%-i xaricdə təhsil almış və savadlı ziyalılar idi. Azərbaycanda repressiyaya məruz qalmış insanların siyahısına da nəzər salsanız, bu faktın şahidi ola bilərsiniz. Hüseyn Cavidlər, Əhməd Cavadlar, Mikayıl Müşfiqlər, Ruhulla Axundovlar… bu siyahını uzatmaq olar.
“Fərhad üçün hələ çox şey aydınlaşmamışdı. “Niyə? Niyə bizi bu vəziyyətə qoydular?!” deyə öz-özünə pıçıldadı”. Fərhad bu sualları sizə, əsərin müəllifinə müraciət etsəydi, qısaca ona nə cavab verərdiniz?
Erix Hofferin çox sevdiyim bir cümləsi var: Özünəinamsızlıq və natamamlıq kompleksindən əziyyət çəkən insanlar özlərini hansısa ideologiyaların, şovinizmin və ya radikalizmin qucağında taparlar. Fərhad Sovet işğalına kömək etmiş bir azərbaycanlıdır. O, sona qədər Çar Rusiyası ilə Sovet Rusiyasını fərqləndirə bilmir. Bu sualın cavabı elə Fərhada qapalı qalsa, yaxşı olar.
Son sözdə əsərin yazılışı ilə bağlı bir qədər məlumat vermisiniz. Tarixi sənədləri araşdırma prosesi haqqında bir qədər danışa bilərsiniz? Qarşılaşdığınız müəyyən problemlər oldumu?
Dil bilməyim bu romanın yazılmasında çox köməyimə çatdı. Əsas çətinliyim faktları romanlaşdırmaq, yəni təxəyyülümlə bağlı idi. Axı əlimdə sadəcə quru faktlar və rəqəmlər var idi. Onlar mənə duyğuları, hisləri, əzabları, göz yaşlarını pıçıldamırdılar. Sadə bir misal: həbsxanada siqaretin alışdırdığı paltar, Pərvanə obrazı və saysız ifadələr Tanrının mənə hədiyyəsi oldu. Son sözdə qeyd etdiyim kimi, arxivlərin açıq elan olunmasının misilsiz yardımı toxundu. Yəqin ki, internetin ən böyük üstünlüyü də budur. Mən Moskva arxivlərindən, muzeylərdən və bir çox yerlərdən məlumat toplaya bildim. Ən böyük çətinliyim vaxt problemi idi. Gündüzlər işləyir, gecələr isə yazıram. Nə vaxtsa yazıçı kimi imkanlarım genişlənsə, bundan ən çox oxucular yararlanacaq. Daha çox yazacağam.
Romanda müəyyən obrazların taleyi haqqında geniş məlumat alsaq da, Gülnarə və Vəkilin sonrakı həyatı haqqında çox şey öyrənə bilmirik. Yoxsa romanın ardı var?
Hazırda yaxın gələcək üçün iki romanın ümumi skeleti qurulub. Biri hazırda işlədiyim “It Zənciri” adlı magik realizmdə romandır, digəri isə və Bakının ən yeni tarixini əks etdirən roman olacaq. Amma tarixi roman oxucular tərəfindən kifayət qədər maraq görsə, ADR dövrünü və mühacirət dövrünü işıqlandıran roman yazmaq arzumu mütləq reallaşdıracağam. Əgər hər şey planladığım kimi getsə, bəli, davamı olacaq. Biz Gülnarə ilə Vəkili mühacirət etmiş azərbaycanlıların içində görəcəyik.
Oxuculara ürək sözləriniz nə olardı?
Onlara təşəkkür edirəm və deyirəm ki, əgər yazıçının yazdığı romanları, hekayələri bəyənirlərsə, Selincer demiş, bir zəng edib bunu bildirsinlər. İndi sosial şəbəkələr bu işi xeyli asanlaşdırıb. Bir rəyiniz belə nə qədər dəyərlidir, çünki Azərbaycanın müasir ədəbiyyat reallığında bizə qayıdış edən yeganə nəsnə məhz bu oxucu sevgisidir.
Müsahibəni götürdü: Mustafa Ruşhan
Fabula.az
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder