Arxa cəbhədə üzü cəhənnəmə

Yazar Ülviyyə Tahir kitabını (“Üzü Cəhənnəmə”) verib dedi ki imkan varsa oxu və fikrini yaz. Açığı deyim ki həvəssiz yanaşdım. Düşündüm ki romantikadan bol kitabdı. Uzun uzadı təsvirlər, hisslərin tərənnümləri, gərəksiz uzun psixoloji portretləri oxumaq perspektivi gəldi durdu gözümün qarşısında. Kitabı alıb oxusunu bilərəkdən bir müddət gecikdirdim. Ondan əvvəl nəzərdə tutduğum kitabları oxudum sonra bu kitaba keçdim.Kitab gözləmədiyim şəkildə ilk səhifədəncə tutdu məni. Süjet xətti kəskin döngələrlə müşayət olmasa da Məni maraqda saxlaya bildi.Roman aran rayonlarının birində baş vermiş 3 sevgi hekayəsindən bəhs edir. Hadisələr 91-ci ilin sonu 92-ci ilin ortalarını əhatələyir.

Müharibənin qızğın çağında orta statistik Azərbaycan kəndi təsvir olunub. 3 cüt yeniyetmənin sevgisi müharibənin qızğın çağında məsum görünsələr də toplumda olan gərginlikdən paylarını alırlar.toplumda olan gərginlikdən paylarını alırlar. Romanı müharibə dövrünün əsəri sayıram.

Seymur Baycanın “Quqark”ı, Aqil Abbasın “Dolu”su savaş romanları kimi məşhurlaşsalar da “Üzü Cəhənnəmə” A.Abbasın “Dolu”su savaş romanları kimi məşhurlaşsalar da “Üzü Cəhənnəmə” əsərini onlardan üstün sayıram. Bu romanda nə savaş səhnələri var, nə də iki tərəfi də eyniləşdirmək cəhdləri. Burada bir sistemin dağıntılarından qurtulmamış digər bəlaya düçar olan insanların yaşantısı var. Sovet insanı kitablarda oxuduğu, ekranlardan gördüyü müharibəylə qarşılaşdı. Üstəgəl də uzun illərdi ona unutdurulmağa çalışılan millətçi hisslərin sunamisinə uğrayaraq. Sənubərlə Əsgər, Gülgəzlə Elmar və Firuzəylə Sabit sevgilidilər. Sabitdən başqa hamısı məktəblidilər. Yeniyetmə eşqi hakimdi qəlblərinə. Iş elə gətirib ki elin yazılmamış kasta ierarxiyasına görə onların bir birinə qovuşması uyğun görünmür. Qızlardan birinin anası pis ad çıxrdıb, digəri çox kasıbdı, üçüncüsü isə şəxsi ədavət üzündən. Lakin buna baxmayaraq sevgililər bir-biriləriylə görüşməyin yolunu tapırlar. Ailələrin müdaxiləsi də nəticə vermir. Elmarla Gülgəzin münasibəti o həddə gəlib çatır ki Gülgəz hətta hamilə qalır. Bunu eşidən Elmarın anası Fənər özündən çıxır. Pis ad çıxartmış Gülgəzi anasının davamçısı sayır. Amma özü yekə oğlanları olmasına baxmayaraq kolxoz sədriylə gizlində görüşür. Hətta ona görə aborta da gedir.Hamilə qalan Gülgəz qonşuların müdaxiləsiylə Fənərin evinə gətirilib molla kəbiniylə gəlin elan olunsa da Elmarın anası bununla razılaşmır. Əlinə düşən ilk fürsətdə Gülgəzi incidir, əsl gestapo düşərgəsinin həyatını yaşadır. Sonda bunlardan bezən Gülgəz özünü yandırır, Fənərin qaynı da Fənəri yabayla öldürür.

Sənubərlə Əsgərin də sonları ölümlü olur. Burda da iki nəfər ölür. Biri Sənubərin atası Nazim, digəri isə Əsgərin özü. Nazim Sənubəri Əsgərə olan sevgisindən çəkindirib qohumuna verə bilməməsi və buna görə qınaqlara tuş gəlməsi səbəbindən ürək tutmasından ölür, Əsgər isə Sənubərin atasının son xaişinə görə yox cavabından sonra cəbhəyə gedib orada şəhid olur. Düz 8 güllə yarası alır. Firuzəylə sabit isə… bu qalsın sona.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi hadisələr 91-ci ilin sonlarından başlayır. Yenidənqurmayla qurulu sistem dağıdılıb, yenisi isə yoxdu. Üstəlik də müharibə. Sovetin sinifsizləşdirmə siyasəti nəticəsində az çox bərabər imkanları olan əhali arasında get gedə fərqlənənlər ortaya çıxır. Yeni burjua təbəqəsi yaranır. Cəmiyyətin qaymağını yeyib cəfasından uzaq qalırlar. Gedən müharibə onlarlıq deyil. Onların balaları uzağı arxa cəbhədəki hərbi hissələrdə xidmət edirlər. Vətən deyilən şeyi kasıblar qorumalıdılar. Toplum sürətlə kastalara bölünür. Buna uzun illərdi buxavda saxlanılan mentalitet də yardım edir. Nəsil, soy-kök insanların statusunda önəmli mövqeyə çıxır. İnsanlar milli dəyərlərin qayıtması pərdəsi altında feodal ənənələri geri qaytarırlar. Bu səsəbdən gəncləri sevgilərinə müdaxiə etdilər. Əvvəllər bu səviyyədə deyildi kasta fərqləri.Üstəgəl sovetin aşkarlıq elan edərək cinsəl mövzuları cəmiyyət üçün nisbətən sərbəst etməsi də var. Qərbdən gələn seksual məzmunu bol filmlərə xüsusi həvəs göstərmələr toplumun dəngəsini pozdu. Belə qəbul olundu ki Qərbdə ancaq seksdən danışırlar. Insanların başqa mövzuları yoxdu. Seks azadlığı altında hamı istədiyi adamı yatağa sala bilər. Adamlar az qala küçəcədə sekslə məşğul olurlar. Qərbdən gələn bütün dəyərlərə də elə o gözlə baxmağa başladılar. Gənclərin bir-birilərini uzaqdan məsum sevgilərini də bu baxış açısının travması ilə qarşı çıxdılar. Əgər bunlara üz versək sonrası elə o kinolardakı kimi olar.

Romanın dili sadə və axıcıdı. Işlədilən sözlərin sayı deyərdim digərlərinə baxanda xeyli çoxdu. Bölgələrə xas sözlərdən tez tez istifadə olunsa da yamaq kimi görsənmir. Əksinə yerinə düşür. Qəhrəmanların məhz kənddə yaşadıqlarını və kənd insanının elə bu cür də cümlələr qurub danışdığını göstərir. Personajların dialoqları uğurlu qurulub, kimin nə dediyini rahat anlamaq olmur, yenidən oxumalı olmursan.Müəllif hər yeni epizoda girəndə təsvirlərdən istifadə etsə də bu uzaq başı iki cümləlikdi. Uzun uzadı lazımsız izahlar yoxdu. 1-2 cümləylə ortamı aydınladır. Seçilən sözlər də bir birini mənaca təkrarlamır. Romanda bəyənmədiyim əsas cəhətə ümumi panoramanın aydınlanmamasıdı. Müharibə dövrünün kəndinin ab havası tam verilməyib. Çayxanalarda savaşın müzakirə edilməsindən bəhs edilsə də azdı məncə. Personajlar sanki anidən ortaya çıxır. Niyə belə reaksiya verdiyi, niyə belə dediyi tam açıqlanmır. Ailələr arasında münaqişənin olması deyilsə də səbəb ortada yoxdu. Sonu verilməli olan qəhrəmanların finalı yoxdu. Onlar birdən birə yoxa çıxırlar. Roman əsasən bir neçə adamın üzərində fokuslansa da əlaqə qurmaqda çətinlik çəkdiyi hiss olunur.
P.S. Sabit Firuzənin xəstəliyindən sonra evdən qaçır. Amma söz verir ki qayıdacam. Firuzə də hamının zənn etdiyi kimi tutulduğu xəstəlikdən ölmür. Əksinə hər gün yola çıxıb sevgilisini gözləyir ki gəlib aparacaq. Nəhayət 19 il əvvəl tərk etdiyi kəndə gələn Sabit hamının dəli sanıb fikir vermədiyi Firuzəni götürüb aparır.

Rəşad Babalı